Ε. Παπανούτσος: Πρωτοβουλία και οίστρος: Ιδού το μάθημα

Παλαιότερα, επειδή ο «ορθός λόγος» και το «γεωμετρικό πνεύμα», του πολιτισμού μας χαρακτηριστικά γνωρίσματα, ήθελαν να υπάρχει παντού τάξη και σύστημα, και όπου τα «πράγματα» φαίνονταν απρόθυμα να υπακούσουν επέβαλλαν (στην ανάγκη με την πίεση) την απαίτηση τους, οι «επιστήμονες» παιδαγωγοί δοκίμασαν να βάλουν και τη διδακτική εργασία του σχολείου σε αυστηρή πειθαρχία με το μηχανισμό μιας ομοιόμορφης (για κάθε διδακτέα ύλη) τεχνικής. Ο Δάσκαλος, κατά την αντίληψη αυτή, έπρεπε πριν απ” όλα να είναι «μεθοδικός», να οργανώνει δηλαδή τη διδασκαλία του σύμφωνα με ορισμένο πάγιο διάγραμμα (θυμήσου τα περίφημα ερβαρτιανά «στάδια») που η στερεοτυπία του ήταν ακριβώς η καταδίκη του.

Σήμερα γίναμε στο κεφάλαιο τούτο σοφότεροι. Ξέρουμε ότι μεθοδολογικοί κανόνες που πρέπει να τηρούνται γενικά και ανεξαίρετα στη διδακτική εργασία, δεν υπάρχουν. Και όταν βλέπουμε κανένα καθυστερημένα ευσυνείδητο δάσκαλο να αγωνίζεται μέσα στην τάξη να ακολουθήσει χωρίς παρέκκλιση μια προκαθορισμένη «πορεία» εκλιπαρώντας ή τυραννώντας τους μαθητές του να μη βγαίνουν έξω από τη χαραγμένη τροχιά με τις περιέργειες και τις παρατηρήσεις τους («Περίμενε! Θα το πούμε και αυτό, αλλά δεν ήρθε ακόμα η ώρα του…») τον λυπούμαστε! Ορθά: Γιατί αυτός έχει ασφαλώς παρανοήσει το έργο του. Βασανίζεται να μετατρέψει σε μηχανική διαδικασία κάτι που από τη φύση του είναι και πρέπει να μείνει ζωντανό και αυθόρμητο, ελεύθερο να κινείται προς την κατεύθυνση που καθορίζεται (όχι απ” έξω και με την επιταγή του Δασκάλου, αλλά) από την ιδιομορφία του θέματος και από τη διάθεση και επινόηση των ίδιων των μαθητών.

Εύλογη είναι η ανησυχία των επίδοξων δασκάλων που τρέμουν όταν συλλογίζονται «πώς θα κάνουν μεθαύριο το μάθημα τους» και ικετεύουν τον «καθηγητή της παιδαγωγικής» ή τους έμπειρους στο επάγγελμα συναδέλφους των να τους δώσουν διδακτικές οδηγίες, τη «μέθοδο», το κλειδί – όπως το φαντάζονται – για να ανοίξουν την κλειστή πόρτα της επιτυχημένης διδασκαλίας. Τους καταλαβαίνω. Νομίζουν ότι υπάρχει ένας τέτοιος «τυφλοσούρτης» και ψάχνουν να τον βρουν. (Τα πιο περιζήτητα βιβλία από νεαρούς εκπαιδευτικούς είναι τα εγχειρίδια της «Ειδικής Διδακτικής», τα εγκόλπια της τέχνης τους). Το λάθος δεν είναι δικό τους, αλλά εκείνων που τους εκπαιδεύουν. Αυτοί έπρεπε εξαρχής να τους πουν ότι δεν υπάρχει για το Δάσκαλο κάτι ανάλογο με τον «Οδηγό κυκλοφορίας» που έχει γραφτεί για τους αυτοκινητιστές… Όπως δεν υπάρχει, δεν είναι δυνατόν να υπάρχει «οδηγός» για τους μουσουργούς «πώς να συνθέτουν ένα μουσικό έργο», ή για τους πολιτικούς «πώς να κυβερνούν μια χώρα».

Κατάλαβε το καλά, και κλείσε αυτή την αλήθεια μέσα στην ψυχή σου, ότι η διδασκαλία ανήκει στην κατηγορία των πνευματικών έργων όπου το καλό αποτέλεσμα είναι προϊόν έμπνευσης και δημιουργικού οίστρου. Με μια λέξη: είναι δημιουργία. Και ο άξιος δάσκαλος: δημιουργός. Αυτό πρέπει να σκέπτεσαι όταν αρχίζεις όχι μόνο μια σειρά μαθημάτων, αλλά και το κάθε μάθημα, κάθε ώρα διδασκαλίας. Δε θα εργαστείς απάνω σε γνωστές και πολυμεταχειρισμένες, στερεότυπες φόρμες και φόρμουλες (όπως: ο τεχνίτης στα «βάναυσα» έργα), αλλά θα δημιουργήσεις πάντοτε κάτι νέο και πρωτότυπο, κάτι που δεν είχε, δεν μπορούσε να έχει γίνει ως τώρα (όπως ο αληθινός ποιητής στα «ευγενή» έργα του πνεύματος).

Γιατί και πώς «νέο» και «πρωτότυπο»;

Απλούστατα: γιατί και συ δεν είσαι ο ίδιος όπως ήσουν πέρσι όταν δίδασκες τούτο πάλι το μάθημα (σε έχουν αλλάξει στο μεταξύ οι μελέτες και οι εμπειρίες σου) και τα παιδιά που τώρα διδάσκεις δεν είναι τα ίδια με τα περσινά – άλλοι οι άνθρωποι, άλλος και ο «χρόνος» εφέτος. Κάτι λοιπόν καινούργιο και πρωτόπλαστο πρέπει τώρα να παραγάγεις. Ακριβέστερα: να συνεργαστείς (άλλος εσύ, άλλοι και οι μαθητές σου) για να παραχθεί, αφού – όπως είπαμε – το διδακτικό έργο τελείται με τη δημιουργική (προσθέτουμε τώρα) συνεργασία Δασκάλου και μαθητών.

Δεν λοιδορεί, αλλά και οικτρά παρανοεί τον τύπο του Δασκάλου εκείνος που τον φαντάζεται οργανωμένο σαν το αυτόματο με τα πολλά συρταράκια που, όταν ρίξεις το αντίστοιχο κέρμα στην ορισμένη θέση, πάντα θα σου δώσει το ίδιο κατασκεύασμα, όπως χτες έτσι και αύριο, αρκεί να χειριστείς καλά τη μηχανή… Όμοια παρεξηγεί, ακόμη και γελοιοποιεί τον τύπο του μαθητή όποιος τον παρομοιάζει με το παιδαρέλι που παίζει με παρόμοιο μηχανάκι, για να βγάζει από τα συρταράκια του (σύμφωνα με το σχολικό πρόγραμμα) πότε καραμέλλες («ιστορία»), πότε γραμματόσημα («μαθηματικά») και πότε τσιγάρα («γυμναστική»)…

Εάν η μάθηση, η αληθινή μάθηση, είναι μια δωρεά που μεταμορφώνει τον άνθρωπο, φωτίζει το πνεύμα και ευγενίζει την ψυχή του, το μάθημα, το αληθινό μάθημα, δεν μπορεί να είναι αυτόματο προϊόν μιας μηχανής, αλλά δημιουργία που απαιτεί, τόσο από το Δάσκαλο, όσο και από τους μαθητές του, τις διαθέσεις και τα προσόντα που χαρακτηρίζουν τον αληθινό δημιουργό, δηλαδή πρωτοβουλία, επινοητικότητα, ενθουσιασμό.

- Ώστε συμβουλεύεις (θα ρωτήσεις) να μη καταστρώνω από πριν τη διδασκαλία που πρόκειται να κάνω και να αφήνομαι στην έμπνευση της στιγμής, να αυτοσχεδιάζω;

Έως ένα σημείο, ναι. Ας εξηγηθούμε όμως καλύτερα, για να μη νομίζεις ότι συμβουλεύω την προχειρότητα και την αναρχία. Ούτε «πορεία» της διδασκαλίας σου θα ετοιμάζεις, ούτε θα καταστρώνεις από την παραμονή το «σκελετό» της. Αυτά θα γίνουν μόνα τους, όταν αρχίσει να ξετυλίγεται αβίαστος και παραγωγικός ο ευρετικός διάλογος (καθώς τον ονομάσαμε) με τους μαθητές σου κατά τη διερεύνηση του θέματος και τη συζήτηση των αποριών. Η μία ερώτηση θα φέρνει την άλλη, η μία απάντηση θα διορθώνει ή θα καλυτερεύει την άλλη. Όχι όμως τυχαία και κατά τις εξωτερικές σχέσεις των νοημάτων, αλλά με λογική σειρά και με την τάξη που απαιτεί η εσωτερική αλληλουχία των στοιχείων του περιεχομένου. Που πρώτος εσύ, ο ενημερωμένος, ο έμπειρος, θα επιδιώξεις (με τη λεπτότητα αλλά και το θάρρος του «οδηγού») να γίνει νοητή και να τηρηθεί από τους διαλεγομένους. Για να επιτύχεις αυτή τη σύγκλιση των προσπαθειών, χωρίς την οποία δεν είναι δυνατόν να υπάρξει θετικό αποτέλεσμα, πρέπει να γνωρίζεις ένα προς ένα τους «στόχους» σου και να μην τους χάνεις ποτέ από τα μάτια σου, όπως (περίπου) ο καπετάνιος τους αλλεπάλληλους φάρους στους κάβους που θα προσπεράσει, τον έναν ύστερα από τον άλλο, για να φτάσει στο λιμάνι του προορισμού του. Επομένως να έχεις προπαρασκευαστεί νοερά για το ταξίδι, να έχεις «γυρίσει» και «ξαναγυρίσει» μέσα στο νου σου μια κάποια «γραμμή πλεύσεως», χωρίς όμως την απόφαση να επιμείνεις σχολαστικά και ανυποχώρητα σ” αυτήν, αφού μόνο από τη διεξαγωγή του μαθήματος θα φανεί αν αυτή είναι η συντομότερη και η ασφαλέστερη, ή μια άλλη που την τελευταία στιγμή τή χάραξε η παρατηρητικότητα και η φαντασία των μαθητών σου• και η δική σου.

Αυτή είναι η μια προπαρασκευή σου. Η δεύτερη, η πιο ουσιαστική και η πιο κουραστική, δε γίνεται, δεν μπορεί να γίνει την παραμονή της διδασκαλίας σου, αλλά κρατάει χρόνια πολλά, όσα θα διαρκέσει η επαγγελματική σου ζωή. Πρέπει να κατακτήσεις εισβάθος την «ύλη» που θα διδάξεις, με τη συστηματική και αδιάκοπη μελέτη και οικείωση της μεθόδου και των πορισμάτων της αντίστοιχης επιστήμης. Ανησυχείς για τη μορφή- είσαι βέβαιος ότι κατέχεις το περιεχόμενο της διδασκαλίας σου;

Πρόσεξε εδώ αυτό το ρήμα: «κατέχω» (το περιεχόμενο, την ύλη της διδασκαλίας μου). Αμφιβάλλω αν πολλοί συνάδελφοι σου έχουν συλλάβει το νόημα του. Έχω «κατακτήσει» και «κατέχω» το τι θα διδάξω σημαίνει πολλά, πάρα πολλά πράγματα. Και πριν απ” όλα άσβεστη δίψα μάθησης και μόχθο δυσπερίγραπτο. Αυτή την προετοιμασία σου ζητώ. Πώς γίνεται;

Ασφαλώς όχι με τα σχολικά εγχειρίδια και με τις κοινές εγκυκλοπαίδειες, ή με τους «Θησαυρούς» της διδακτέας ύλης, που σταχυολογούν (από τέταρτο και πέμπτο χέρι) οι εμπορευόμενοι το βιβλίο της αγοράς. Μην καταδεχτείς ποτέ τέτοια «βοηθήματα» – κινδυνεύεις να γίνεις καταγέλαστος στην τάξη, γιατί θα βρεθούν μαθητές σου να ξέρουν (από τη βιβλιοθήκη του πατέρα τους ή από την τηλεόραση) περισσότερα από σένα. Τα επιστημονικά συγγράμματα και τα επιστημονικά περιοδικά θα είναι οι δικές σου πηγές. Που δεν προσπελάζονται εύκολα και πρέπει διαρκώς να ανανεώνονται, γιατί στους χρόνους μας η Επιστήμη προχωρεί γρήγορα και με μεγάλο διασκελισμό.

Με τέτοια «προπαρασκευή» νομίζεις ότι θα είναι το μάθημά σου απλός αυτοσχεδιασμός;